Հոմանիշների հայերեն բառարան
Կայքում զետեղված բառերի հոմանիշների բաժինը իրենից ներկայացնում է Սուքիասյանի հայոց լեզվի հոմանիշների բառարանի օնլայն տարբերակը: Այն պարունակում է շուրջ 83000 բառ:
ԲԱՌԱՐԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ
ԲԱՌԱՑԱՆԿԻ ԿԱԶՄՈԻԹՑՈԻՆԸ
Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարանի բառացանկի մեջ մտել են հայոց լեզվի բոլոր շերտերի բառապաշարը և գրական լեզվի ու բարբառների բառային արժեք ունեցող դարձվածաբանությունը։
Բառարանի հիմնական կորիզը կազմում է արևելահայ գրական լեզվի ակտիվ և պասսիվ բառապաշարը, որն ընդգրկում է XIX-XX դարերի արևելահայ դասական և ժամանակակից գեղարվեստական գրականության, մամուլի, հրապարակախոսության, հանրամատչելի, հասարակական-քաղաքական և գիտատեխնիկական գրականության բառերը, տերմիններն ու դարձվածները, ինչպես նաև խոսակցական լեզվի բառերն ու դարձվածները։
- Բառարանում առաջին անգամ պատշաճ տեղ է հատկացված նորաբանություններին և այն բառերին, որոնք տեղ չեն գտել Ստ. Մալխասյանցի քառահատոր հայերեն բացատրական բառարանում։ Այդ կարգի բառերի թիվը մոտ 30 հազարի է հասնում։ Բառարանում ընդգրկվել է տարբեր ժամանակներում և տարբեր հեղինակների կողմից կազմված նորաբանությունների այն մասը, որը լեզվում քաղաքացիական իրավունք է ձեռք բերել։
- Բառարանում տեղ են գտել նաև XIX-XX դարերի հայ գեղարվեստական գրականության մեջ լայնորեն տեղ գտած հնաբանությունները՝ գրաբարյան և միջին հայերենի բառերը։ Այդ կարգի բառերի շարքը պետք է դասել նաև հոմանիշ այն բառերը, որոնք արտահայտում են հին հայերի կյանքը, կենցաղը, մշակույթը, արվեստը, պաշտամունքը և գործունեության այլ բնագավառներն արտահայտող այլ հասկացություններ, բառեր, որոնք ունեն պատմական կարևոր նշանակություն և արդի հայերենում չունեն իրենց համապատասխան հոմանիշները։ Այդ բառերը տրվում են հատուկ նշումով։
- Բառարանում տեղ են տրված գրական լեզվի փոխառյալ (օտարազգի) այն բառերին, որոնց հայերեն համանշանակները զուգահեռաբար գործ են ածվում լեզվում, օրինակ՝ կուլտուրա-մշակույթ, ինտելիգենցիա-մտավորականություն, ինտելեգենտ-մտավորական, ֆոսֆոր-լուսածին, ազոտ-բորակածին, սովետ-խորհուրդ, ռեսպուբլիկա-հանրապետություն, կոնստիտուցիա-սահմանադրություն և այլն։ Այս կարգի բառերի մեջ, սակայն, որոշ ընտրություն է կատարվել։ Բառարանում ընդգրկվել են ոչ բոլոր գրանցված փոխառությունները, հավասարապես և դրանց հայերեն թարգմանությունը կազմող նորաբանությունները։ Այդ հարցում հաշվի են առնվել լեզվում այդ բառերի տարածման աստիճանը, հեռանկարները, մատչելիությունը և այլ գործոններ։
- Բարբառային հոմանիշների ընտրության գործում հետաքրքրություն են ներկայացնում ոչ թե գրական լեզվի բարբառային տարբերակները՝ հայերեն այն բառերը, որոնք տվյալ բարբառին հատուկ հնչյունական օրենքով հնչյունափոխման են ենթարկվել (ինչպես՝ մուկ(ն)-մօկն, հաց-խաց, հօց և այլն), ինչպես նաև հայերեն բարբառներում տարբեր լեզուներից և հատկապես թուրք-թաթարական բազմաթիվ փոխառյալ բառերը, որոնք հայ գրական և գրականության լեզվում տարածում չեն գտել, այլ հայերեն տասնյակ բարբառների գավառական բառերը՝ բուն հայերեն բառերն ու ոճերը և փոխառյալ բառերի այն մասը միայն, որ լայն չափերով մուտք է գործել հայ գեղարվեստական գրականության մեջ և թափանցել է խոսակցական և գրական լեզվի մեջ։ Գավառական բառերի մի մասը արտացոլում է հին կենցաղի և կացութաձևի բնորոշ երևույթները, տնտեսական հարաբերությունները և այլն։ Այդ բառերը վերաբերում են հողագործությանը, գյուղատնտեսական աշխատանքներին և գործիքներին, բույսերի, կենդանիների անուններ են և այլն։ Գավառական բառերի մյուս մասը հուզա-արտահայտչական երանգ ունեցող, ինչպես նաև բարբառներում փոխաբերական իմաստ ստացած գրական լեզվի բառեր են։ Գավառական վերոհիշյալ կարգի բառերի մեծագույն մասը, որ մուտք է գործել բառարան, միաժամանակ մտնում է հայ գեղարվեստական գրականության ակտիվ բառապաշարի մեջ։ Այդ կարգի բարբառային բառերը գործնական կարևոր նշանակություն ունեն հայ գրական լեզվի բառային կազմի համալրման և հարստացման գործում։ Պակաս արժեք չեն ներկայացնում նաև բարբառային մնացած բառերն ու դարձվածները բառագիտության, իմաստաբանության և ոճաբանության շատ հարցերի լուսաբանման համար։
- Բառարանում տեղ են գտել հասարակական-քաղաքական և գիտատեխնիկական տարածված տերմիններն ու բարբառային ծագում ունեցող բառերը, որոնցից միայն մեկը կամ երկուսն են որպես տերմին գործածվում, իսկ մնացածները մնում են որպես ընդհանուր լեզվի հոմանիշ բառեր, օրինակ՝ Վեներա, Աստղիկ, Արուսյակ, Այգաստղ, Լուսաբեր, Լուսաստղ, Գիշերավար, Եղջերու, Առավոտյան աստղ, Աստղ առավոտու, Լուսատու աստղ, Երեկոյան աստղ, Քարավանի աստղ և այլն, կամ թոքախտ, բարակացավ, բարակախտ, հյուծախտ, ծյուրախտ և այլն։ Հայերենում տերմինների հոմանիշների այսօրինակ առատությունն, անշուշտ, արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուներում տարբեր հեղինակների կողմից միևնույն տերմինի համար մի քանի բառեր կազմելու հետևանք է։ Հոմանիշների բառարանում ընդգրկվել է տերմինաբանության այն մասը միայն, որ սովորաբար մտնում է լեզվի բացատրական բառարանի մեջ։ Տերմինաբանական բառերի ընդգրկման հարցում բացառության կարգով տեղադրվել են մոտ 1500 բուսանուններ, որոնց մեծագույն մասը կա նաև Ստ. Մալխասյանցի բացատրական բառարանում։ Վերոհիշյալ բառերը բառարանում տեղադրվելով, հեղինակը նկատի է ունեցել նրանց գիտական և գործնական արժեքը և աշխատել ի մի բերելով՝ նպաստել հայերեն բուսանունների տարածմանն ու միօրինակացմանը։
- Հոմանիշների բառարանի բառացանկի բաղկացուցիչ մասն են կազմում արևմտահայ գրական լեզվի հոմանիշ բառերը, որոնք տարածված են արևմտահայ դասական և ժամանակակից գրականության, հրապարակախոսության և մամուլի մեջ. օր. սառնանույշ (պաղպաղակ), հրասայլ (տանկ), խոսնակ (հաղորդավար), ձայնասփյուռ (ռադիո), վերացապաշտ (աբստրակցիոնիստ), վերացապաշտություն (աբստրակցիոնիզմ) և այլն։ Հիշյալ բառերը տրվում են հատուկ նշումով։
- Բառարանի մեջ մտել են այնպիսի դարձվածներ և կայուն բառակապակցություններ, որոնք գրական այս կամ այն բառի համարժեքն են կազմում։
Դարձվածաբանության մեջ մտել են՝
- Հարադրական բայերը, ինչպես՝ ձայն տալ (քվեարկել), որոշում ընդունել (որոշել), ցույց տալ, կյանք տալ, կյանք առնել, կեղևահան անել, կուրծք տալ և այլն։
- Զանազան տիպի իդիոմատիկ արտահայտությունները, որոնք հատուկ են ժողովրդական լեզվին և մուտք են գործել գեղարվեստական գրականության մեջ, ինչպես՝ բարևել-գլուխ տալ, հասկանալ- գլխի ընկնել, խնդրել- բերան ծռել, երես ծռել, երես դնել, երես թափել, երես մրել, երես սևացնել, ձեռք ու ոտք ընկնել, կամ գլխից ձեռք վերցնել, գլուխ- տանել (ձանձրացնել) և այլն։
- Հայ բարբառներից եկող այն դարձվածները, որոնք լայն տարածում են գտել գեղարվեստական գրականության մեջ և գործածվում են խոսակցական լեզվում, օրինակ՝ ականջի ետևը գցել-ձգձգել, քարը փեշից թափել-համաձայնել, զիջել և այլն։
- Բաղադրյալ տերմիններ, բարդ շաղկապներ և այլն, օրինակ՝ լացող ուռի, սպիտակ կաղամախ, կեսարյան հատում, անգլիական հիվանդություն, Հարդագողի ճանապարհ և այլն, ինչպես որ, քանի որ և այլն։
- Պատմական իրադարձությունների հետ առնչվող, հին հունական դիցաբանության, Աստվածաշնչի մի շարք արտահայտություններ, որոնք տարածված են լեզվում, օրինակ՝ բաբելոնյան աշտարակաշինություն, բաբելոնյան խառնակություն, գորդյան հանգույց, եզոպոսյան լեզու, աքիլլեսյան գարշապար, Ռուբիկոնն անցնել և այլն։
Բառացանկում ներքոհիշյալ կարգի բառերի տեղադրումը կատարվել է հետնյալ սկզբունքներով.
- Ամենա– և գերա– նախածանցներով բառերը բառարանում չեն բերվում, եթե դրանք բառի միայն գերադրական աստիճանն են ցույց տալիս և առանձին բառային արժեք չունեն, օրինակ՝ տրված է ամենատես, ամենակուլ, ամենակեր (ամեն ինչ տեսնող, ամեն ինչ կուլ տվող՝ կլանող, ամեն ինչ ուտող, ամեն ինչով կերակրվող), բայց ոչ՝ ամենամեծ, ամենափոքր, կամ գերագույն, ծայրագույն, բայց ոչ՝ մեծագույն, փոքրագույն և այլն։
- Ան– ժխտական նախածանցով բառերը բառարանում տրվում են հետևյալ դեպքերում. 1) Երբ նրանք լոկ ժխտում՝ չեն արտահայտում, այլ կա՛մ ինքնուրույն իմաստ ունեն, կա՛մ որևէ իմաստային նրբերանգ են արտահայտում. Օրինակ՝ անտուն, անտեր, անհայրենիք, անզավակ, բայց ոչ երբեք՝ անմատիտ, անտետրակ, անգիրք և այլն։ 2) Երբ ան– նախածանցով կազմվող բառը առանձին չի գործածվում, ինչպես՝ անմեռ, անծայրածիր, անկամորդ, անկեզ, անհեթեթ, անճոռնի, անփառունակ և այլն։ 3) Եթե բառը տերմինաբանական նշանակություն է ստացել. օրինակ՝ անորոշ (եղանակ), անզեն (աչք), անշունչ (առարկա) և այլն։
- Հարակատար և ենթակայական դերբայները բառարանում տրվում են միայն այն դեպքում, երբ նրանք լեզվում բառային ինքնուրույն արժեք են ստացել, օրինակ՝ քաղցած, սոված, նշանած, կամ՝ գրող, աշխատող, ծաղկող և այլն։
- Ում-ով վերջացող բայանունների տեղադրման հարցում որոշ ընտրություն է կատարվել։ Բառարանում տեղ չեն գտել այն բայանունները, որոնք ներկայացնում են անորոշ դերբայի բոլոր իմաստները կամ իմաստով նույնն են -ություն վերջածանց ունեցող գոյականների բոլոր իմաստների հետ։ Բառարանում գլխավորապես տեղ են գտել վերոհիշյալ իրողություններից տարբերվող բայանունները, օրինակ՝ ներում, ներդրում, ներկայացնում և այլն։
- Որոշ սահմանափակումներ են կատարվել նաև բառարանի բառացանկում կրավորական, չեզոք և պատճառական բայերի, ինչպես նաև ական և ային վերջածանցով կազմվող ածականների տեղադրման հարցում, որպես հեշտությամբ կազմվող բառաձևերի։ Հիշյալ բառաձևերը անառարկելիորեն բառարան են մտել, երբ բառահոդվածում հիմնական բառաձևերի համեմատությամբ տարբերություններ ունեն։
- Բառարանում տեղ են գտել նաև գրաբարյան անցյալ դերբայի որոշ քարացած ձևեր, որոնք արդի հայերենում ընդունված են որպես ինքնուրույն բառեր, օրինակ՝ անցյալ, անիծյալ, նզովյալ և այլն։
- Որոշ դեպքերում (գլխավորապես բուսանուններ և մասամբ էլ բարբառային բառեր) հոմանիշների շարքն են դասվել բառերի ուղղագրական տարբերակները, օրինակ՝ աբարբի, ափարբի, կաղանչան(ն), իշակաթնուկ, իշիկաթնուկ, իշուկաթնոլկ, իշկաթնուկ և այլն։
ԲԱՌԱՀՈԴՎԱԾԻ ԿԱԶՄՈԻԹՅՈԻՆԸ
- Բառարանում բերվում են հայերենի բառապաշարի այն բառերն ու դարձվածները, ինչպես նաև նրանց այն իմաստները, որոնք ունեն համապատասխան հոմանիշներ։
- Բառարանը կազմված է հոմանիշների շարքերից, որոնց գլխաբառերը տրվում են ըստ հայերեն այբբենական կարգի։
- Հոմանիշների շարքում կարող են տեղ գրավել միայն նույն խոսքի մասին պատկանող բառերը (գոյական, բայ, ածական, մակբայ և այլն):
- Հոմանիշների շարքի կազմության հիմքում ընկած է երկու կամ ավելի բառերի իմաստների նույնությունը, մոտությունն ու իմաստային նրբերանգային տարբերությունը կամ լրացուցիչ հուզա-արտահայտչական, ոճական և այլն գունավորումը։
- Բառահոդվածը կազմված է հոմանիշների շարքից, այսինքն՝ որոշակի կարգով դասավորված հոմանիշների թվարկումից և այդ հոմանիշներին տրվող քերականական, ոճական և իմաստաբանական նշումներից և մեկնություններից։
- Բառահոդվածում՝ գլխաբառին տրվում են քերականական և ոճական նշումներ, այնուհետև դասավորվում են բառաշարքի բոլոր հոմանիշները հետևյալ կարգով՝ գրական լեզվի բառերը (արևելահայ և արևմտահայ), որոնք վերաբերում են գրական լեզվի տարբեր ժանրերին, այնուհետև այն հոմանիշները, որոնք սահմանափակված են իրենց գործածության շրջանակներով՝ հնացած, հազվադեպ գործածական, ժողովրդական լեզվի, խոսակցական, բարբառային (գավառական) բառերը և վերջում՝ դարձվածաբանությունը։ Հոմանիշների դասավորության այս կարգը երբեմն խախտվում է, երբ տվյալ դասակարգումը հակասում է հոմանիշների իմաստային տարբերակման, իմաստային և նրբերանգային մոտիկության սկզբունքներին և բառերի գործածության ոլորտներին։
- Հոմանիշների լրիվ շարքեր կազմում են.
ա) Գլխավորապես արդի հայերենի գործածական բառերը և տրվում են նուրբ այբբենական կարգին համապատասխանող իրենց տեղում։
բ) Բուսաբանության, կենդանաբանության բնագավառի հոմանիշները, ինչպես նաև բարբառային (գավառական) այն բառերը, որոնք գրական հոմանիշներ չունեն, իրենց նուրբ այբբենական կարգին համապատասխանող տեղերում նույնպես կազմում են հոմանիշների առանձին շարքեր։ - Հնացած, հազվադեպ գործածական, գրաբարյան, բարբառային մնացած բառերը, ինչպես նաև դարձվածաբանական բոլոր միավորները թեև տրվում են այբբենական կարգին համապատասխանող իրենց տեղերում, բայց հոմանիշների լրիվ շարքեր չեն կազմում, այլ հղվում են հոմանիշների լրիվ շարքեր կազմող հիմնական բառահոդվածներին։
- Տես բառով կատարվող հղումը ցույց է տալիս, որ այդ բառաձևը, որին հղում է կատարվում, գերադասելի է։ Սակավ դեպքերում գրքում տեղի խնայողության նպատակով հղվել են նաև գրական լեզվի գործածական հոմանիշ բառերը, եթե նրանք այբբենական կարգով իրար մոտ են գտնվում։
- Հոմանիշների շարքում ընդգրկված բառերին տրվում են նշումներ, որոնք ցույց են տալիս ժամանակակից հայոց լեզվի բառապաշարի հիմնական կարգերը կամ խմբերը։
ա) Նշումները տրվում են բառից անմիջապես հետո, երբ տվյալ նշումը վերաբերում է միայն մեկ բառի, իսկ եթե նշումը վերաբերում է երկու կամ ավելի բառերի, այդ դեպքում այն տրվում է սկզբից։
բ) Երթ տվյալ բառ-հոմանիշի գործածման ոլորտը միաժամանակ վերաբերում է երկու բնագավառի, փակագծերում տրվում են այդ բնագավառները առանձին-առանձին։ - Հոմանիշների բազմիմաստության դեպքում արաբական թվանշաններով առանձնացվում են նրանց տարբեր իմաստները։ Հոմանիշների իմաստային որոշ տարբերությունների, նրբերանգների առկայության, բառահոդվածում հոմանիշների խմբերի իմաստային կամ ոճական կիրառությունների մոտության կամ որոշ տարբերությունների դեպքերում նրանք իրարից անջատվում են վերջակետով, միջակետով կամ զուգահեռ գծիկներով։