Հայերեն բացատրական բառարան
Կայքում զետեղված բառերի բացատրության բաժինը իրենից ներկայացնում է Աղայանի արդի հայերենի բացատրական բառարանի օնլայն տարբերակը: Այն պարունակում է շուրջ 136000 բառ և 11000 դարձվածաբանական միավոր:
ԲԱՌԱՐԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ
ԲԱՌԱՑԱՆԿԸ
Բառարանի մեջ մտել են այն բոլոր բառերը, որոնք ըստ հեղինակի քարտարանի կամ այլ աղբյուրների բառարանի ստեղծման ժամանակ թեկուզ մեկ անգամ գործածվել են աշխարհաբար գրականության մեջ:
Չեն մուծվել՝
- -իկ նվազականով կազմված բառերը, եթե նրանք ունեն միայն նվազական իմաստ (օր. սեղանիկ, ծառիկ, աթոռիկ ևն)։
- Ներգործական բայերի կրավորականը և -ում ածանցով բայանունը, եթե դրանք վկայված չեն եղել հեղինակի քարտարանով կամ հազվադեպ են գործածվել (օր. ունենք Ոսկեշողել բայը, և ոչ մի անգամ՝ ոսկեշողվել, ոսկեշողում) և կամ ունենք (նույնն է) բացատրությունը (օր. Հոսափոխել, նբ. նույնն է՝ Հոսանափոխել, ուստի և չեն բերվել՝ հոսափոխվել, հոսափոխում)։
- -Ություն ածանցով ածականներից կազմված այն վերացական գոյականների զգալի մասը, որոնք պետք է բացատրվեն ածականի միջոցով (օր. Անընկերություն, գ. Անընկեր լինելը)։
- Բան, բույծ, գործ, սեր, գետ, տենշ, մոլ և մի քանի այլ արմատներով կազմված բարդությունների ական ածանցով ածականների մի զգալի մասը (օր. մկանաբանական,
մարմնատենչական, մարմնասիրական ևն): - -ուհի ածանցով իգականների մի զդալի մասը, որոնք ածականական նշանակություն ունեն (օր. հրավիրյալուհի, քաջուհի ևն) կամ պարզապես սխալ կազմություններ են (օր. հաղթողուհի թիմ):
- -Իչ ածանցով կազմված դերբայական նշանակությամբ բառերը, եթե դրանք չեն վերածվել սովորական ածականի կամ գոյականի և կամ տերմինային գործածություն չեն ստացել (հմմտ. դյութիչ, զայրացուցիչ, մեկնիչ, գրիչ ևն)։
- -Ամենա և -գույն բադադրիչներով գերադրական աստիճանները, եթե դրանք չեն ստացել բացարձակ գերադրականի իմաստ և չեն գործածվում իբրև՝ կայուն բառակապակցությունների բաղադրիշ (օր. բարձրագույն, գերագույն)։
- Բայի դերբայական ձևերը, բացի անորոշից, որ բայի ելակետային բառաձևն Է. դերբայներից շատ սակավ դեպքերում բերված հարակատարի, վաղակատարի և ապառնիի -ելիք, -ալիք ածանցով ձևերը, եթե դրանք շատ գործածական ածականներ կամ գոյականներ են դարձել կամ տերմինային նշանակություն ունեն, ինչպես՝ հինած «հինվանք», գրող, ֆրեզերող ևն։
- Ան- ժխտականով բադադրությունները բերվում են այն դեպքերում, ա) եթե սովորական ածականական նշանակություն ունեն (անխրախուսելի, անխուսափելի, անպատկառ ևն), բ) եթե ան- ածանցն ստացած բառը առանձին չի գործածվում (ան-ծայրաժավալ ան-հատույց ևն):
- երկրների անվանումներից և, առհասարակ, տեղանուններից կազմված ածականները, եթե դրանք չեն ստացել հասարակ անվան իմաստ և կամ չունեն կայուն բառակապակցություն (հմմտ. Փարիզյան կանաչ):
- Տեղանուններից -ացի, -եցի, -ցի ածանցներով կազմված բառերը բերվել են այն դեպքում միայն, եթե դրանք ժոդովրդի անվանում են (ֆրանսիացի, գերմանացի, ադրբեջանցի ևն), ուստի և չեն առնվել ռուսաստանցի, հայաստանցի, սիսիանցի, վանեցի ևն։ ժոդովուրդների անվանումները բերել ենք հոգնակի ձևով (հայեր, ռուսներ, վրացիներ, ադրբեջանցիներ, ֆրանսիացիներ). սա ճիշտ Է, քանի որ խոսքը վերաբերում Է ժոդովուրդներին, բայց դա թելադրում էր բերել նաև դրանց եզակի արական և իգական ձևերը (հայ-հայուհի, վրացի-վրացուհի (վիրուհի), ֆրանսիացի-ֆրանռուհի) առանձին բառահոդվածներով, սակայն տեղի խնայողության համար բավականացել ենք միայն հոգնակիի մոտ փակագծերում եզակի և հոգնակի ձևերը տալով, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ եզակին (արական ձևը), բացի իր սովորական իմաստից, ունի նաև ածականական կամ փոխաբերական նշանակություն (օր. հույն, բացի հունական ժոդովրդին պատկանոդ անձ նշանակությունից, ունի նաև «հունական» նշանակությունը, այդպես և՝ հայ, ռուս, պարսիկ, թուրք ևն)։
- Հարակատար դերբայի ներգործական և կրավորական ձևերից կազմված գոյականները՝ -ություն ածանցով (պառկածություն, մեծացածություն, հերքվածություն ևն), եթե դրանք շատ գործածական ու տերմինային կամ սովորական գոյականին փոխարինած բառեր չեն (օր. մասնատվածություն. հմմտ. ֆեոդալական մասնատվածություն)։
- Կրոնական ու եկեղեցական բառերի մեծագույն մասը, որոնց իմացումը, հեղինակի կարծիքով, այսօրվա մասսայական ընթերցողին անհրաժեշտ չէ։
- Գիտատեխնիկական տերմինաբանությունից՝ նեղ մասնագիտական բասերը, ինշպես՝ հանքատրամատ, ֆրագմոբազիդիոմիցետ, դիսկոպլեքսացիա ևն:
- Քաղաքավարության և մեղմախոսության այժմյան նորմաների տեսակետից անպատշաճ, ինչպես և գռեհիկ-հայհոյական բառերը:
ԴԱՐՁՎԱԾԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
- Բառարանում տրվում Է արդի հայերենի դարձվածաբանությունը՝ ներառյալ կայուն բառակապակցությունները, հարադիր բայերը և առանձնահատուկ արտահայտությունները։ Դարձվածաբանության համար առաջնորդն է եղել գրականությունը, ուստի և Ստ. Սալխասյանցի հարուստ դարձվածաբանությունից պահվել են միայն նրանք, որոնք գրական վկայություններ են ունեցել:
- Օգտագործելու տեսակետից օգտվողներին դյուրություն տալու նպատակով դարձվածաբանությունը բերվում Է բառահոդվածի վերջում՝ նոր տողից, արամյան տառերով, սկզբից դրված գծիկով, դարձվածի առաջին բառի տակ՝ այբբենական կարգով։ Առաջին բառի համար նախ բերվում են ուղիղ (գլխաբառային) ձևով դարձվածները, ապա թեք ձևերը՝ հարացուցային հերթականությամբ, անկախ այբբենական կարգից, և միայն երկրորդ (երրորդ ևն) բառերի այբբենական կարգն Է խստորեն պահպանվում։ Դարձվածների համար հեղինակային օրինակներ չեն բերվում։
ԲԱՌԱՊԱՇԱՐԻ ԲԱՌԱԳԻՏԱԿԱՆ–ԼԵԶՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՄԸ
Այն հանգամանքը, որ բառարանի մեջ մուծված են գրականության մեջ գործածված բոլոր բառերը, անխտիր վերը թվարկված սահմանափակումներով, անհրաժեշտ է դարձրել բառացանկում տրված բառերի հանգամանալից և խիստ տարբերակված նշումներ՝ բառի տարբերակային բնույթի, գործածականության, գործառական ոլորտի ևն մասին։ Այս բանն արվում Է կլոր փակագծերում արվող համառոտագրված նշումներով։ Նշումները բաժանվում են չորս կարգի՝ պատմական (հին, հնացած, նոր, նոր պատմական ևն), գործառական (տերմինի պատկանելիությունը այս կամ այն գիտության, տնտեսության բնագավառին, զբաղմունքին ևն - բժշկ., տեխ., գտնտ., բսբ. ևն), սոցիալական (խսկց., բրբռ. ժղ., ծծկբ., ծծկլ. ժրգ., մնկ., գռճկ., հսրկ. ևն), նորմավորող (սխ., անհնձն., սկվ., հգվդ., օտրբ. ևն)։
ԻՄԱՍՏԱԲԱՆՈԻԹՅՈԻՆ
Բացատրական բառարանի նպատակն է բացատրել բառերը, այսինքն համառոտ բացատրությամբ տալ բառի բոլոր ուղղակի և փոխաբերական նշանակությունները։ Մեր բացատրական բառարաններից միայն Ստ. Մալխասյանցի բառարանն է, որ առավել լրիվությամբ ներկայացնում է հայերեն բառերի աշխարհաբարյան նշանակությունները։ Բայց նույնիսկ այդ բառարանն էլ, ինշպես նշում է հեղինակն առաջաբանում, զգալիորեն թերի է իմաստների լրիվության տեսակետից՝ այն պատճառով, որ ինքը հնարավորություն չի ունեցեք օգտվելու գրականությունից քաղված տվյալներով։ Զեռքի տակ ունենացոլ մեր գրականությունից քաղված բառագործածությունների հարուստ քարտարան հեղինակները ձգտել են հնարավորին չափ լիակատար կերպով ներկայացնել բառերի բոլոր նշանակությունները իրական գործածության՝ հեղինակային խոսքի մեջ։ Դա պահանջում Էր, մի կողմից, բառագործածությունների առավելագույն չափով լրիվ ու բազմակողմանի իմաստաբանական վերլուծություն, մյուս կողմից՝ տարբեր գիտությունների, զբաղմունքների ոլորտներում բառի ունեցած նշանակությունների հաշվառում։
Այդ բոլորի հիման վրա բառարանում բերված են յուրաքանչյուր բառի տարբեր նշանակությունների բացատրությունները։ Միևնույն ժամանակ հեղինակները աշխատել են ծայրահեղությունների մեջ չընկնել և խուսափել ամեն մի բառարանագրի մոտ այս կամ այն չափով կրքի վերածվող իմաստների բազմացման ձգտումից՝ չդարձնելով կապակցական կոնկրետ (մասնավոր) իմաստը առանձին նշանակություն։ Բառերի նշանակություներն էլ, ինչպես և հենց իրենք՝ բառերը, բնութագրվում են սոցիալական, պատմական, գործառական ու նորմավորող բնութագրերով ն ստանում ամեն մի նշանակության համապատասխան նշում։
Աղայանի բացատրական բառարանը ընդգրկում է բառամթերային հետևյալ շերտերը:
1. Համահայկական բառեր
Այն բառերը, որոնք եղել են հին հայերենում, գործածվել են գրաբարում,միջին հայերենում և ժառանգորդաբսւր պահպանվել են ոչ միայն մեր նոր գրական լեզվում, այլև ժոդովրդա-խոսակցական լեզվում և բարբառների մեծագույն մասում, ինչպես՝ ջուր, հաց, ցորեն, մարդ, եղբայր, ծառ, տուն, գլուխ, վազել, խոսել, ասել, գործել ևն։ Այս դեպքում կարևորություն չունեն այդ բառերի տարբեր ձևերը ժողովրդա-խոսակցական լեզուներում կամ բարբառներում, ըստ որում գրական լեզվի ձևերը կարելի Է դիտել իբրև համընդհանուր ձևեր: Այս կարգին են պատկանում նաև մինչգրաբարյան այն փոխառություններ, որոնք կենսունակ են և՛ գրաբարում, և՛ մեր գրական լեզվում, և՛ բարբառներում (օր. մանուշակ, հրաման ևն)։
2. Համագրական բառեր
Այն բառերը, որոնք գրաբար մատենագրության մեջ գործածվել են իբրև գրական բառեր և կամ մուտք չեն գործել ժողովրդա-խոսակցական լեզվի մեջ, կամ էլ անցել էն դրան ու բարբառներին որպես գրական փոխառություններ, իսկ նոր գրական լեզվի երկու տարբերակներին են անցել գրական ժառանգորդությամբ, ինչպես՝ ծաղկավառ, գարնանագեղ, շաղակրատել, վարդապետ, շոշափել, քերական ևն։ Այս կարգին են պատկանում նաև գրաբարյան այն փոխառությունները որոնք գրական փոխառություններ են (գրի ստեղծումիդ հետո կատարված) և ինչպես գրաբարում, այնպես էլ նոր գրական լեզուներում են կենսունակ, ինչպես՝ փիլիսոփա, հյուլե ևն։
3. Նոր գրական բառեր
Բոլոր նորակերտ հայերեն բառերը, որոնք ընդհանուր են թե՛ արևելյան և՛ թե արևմտյան գրականին, ինչպես՝ սավառնակ, հածանավ, օդանավ, օդապարիկ, հաղթահանդես, կոթողանալ ևն։ Այս կարգին են պատկանում նաև երկու գրական լեզուների համար ընդհանուր նոր և նորագույն փոխառությունները, ինչպես միլիոն, մաշար ևն։
4. Մասնավոր գրական բառեր
Այն բոլոր բառերը, որոնք հատուկ են կամ միայն արևելահայերենին կամ արևմտահայերենին, որով ստացվում են բառային զույգեր, ինչպես հաղթաքարտ-հաղթաթուղթ, ծրագիր (հանդեսի, երեկույթի ևն)- հայտագիր, Նոր տարի-ամանոր ևն։ Այստեղ են պատկանում նաև այն նոր փոխառությունները, որոնք տարբեր աղբյուրներից փոխառվելով, տարբեր էլ ձևեր ունեն, ինչպես և նրանք, որ մեկում փոխարինվել են հայակազմ հոմանիշով, ինչպես՝ բուֆետ-պյուֆե, սպորտսմեն-սբորթմեն, սինդիկատ-սենտիքա, բիֆշտեքս-պյուֆտեք, տանկ-հրասայլ, կապիտալիզմ-դրամատիրություն ևն։ Հասկանալի է, որ այս կարգի բառերը փոխադարձաբար կարող են ներթափանցել մեկից մյուսին կամ դեպքից դեպք (հեղինակ, նպատակադրում, իրադրություն ևն), կամ էլ անցել մեկից մյուսին ե արմատանալ՝ անցնելով 3-րդ կարգի բառերի շարքը։
5. Հին կամ գրաբարյան բառեր
Այն բոլոր բառերը, որոնք առավել կամ պակաս գործածական են եղել գրաբարում, աշխարհաբարից դուրս են եկել և ժառանգորդաբսւր էլ չեն անցել նոր գրական լեզվի տարբերակներից ոչ մեկին, բայց գրականության մեջ գործածվել են առավել կամ պակաս հաճախականությամբ, ինչպես՝ կորուսիչ, կորովամտություն, հոգնաբեղուն, կույրզկուրայն, կորովաձիգ, կարշնեղ, դաշխուրան, կորնչական ևն։ Սրանք գրական փոխառություններ են գրաբարից, որոնք կարող են կենսունականալով դառնալ համագրական բառեր (Ինչպես՝ կույրզկուրայն, կորուսիչ, համաժողով, համահավաք են)։ Այս կարգի բառերի հետ չպետք է շփոթել այն բառային զույգերը, որոնք թեև ձևով նույնանում են, բայց իրականում գրաբարից փոխառաբար կամ ժառանգորդաբար եկող բառեր չեն, այլ հին և նոր բառեր, գրաբարյան և նոր գրական համանուններ՝ անկախորեն կագմված, ինչպես՝ հոգեծին (գրբ.) «ս. հոգով ծնող՝ ծնված»- հոգեծին (աշխ.) «հոգեկսւն ծագում ունեցող», համակցել (գրբ.) «հաղորդակցել» - համակցել (աշխ.) «կոմբինացնել», նախաբարբառ «առաջինը՝ սկզբից խոսող» - նախաբարբառ (աշխ.) «բարբառի կամ բարբառախմբի նախնական համակարգը ներկայացնող բարբառ» (հմմտ. նախալեզու), մարզավան (գրբ.) «մարզպան» - մարզավան (աշխ.) ((մարզական ավան», հորդելակ (գրբ.)-. «սուր, բարձր, շեշտված» (ձայնի մասին)- հորդելակ (աշխ.) «1. հորդառատ, շատ առատ, փարթամ, ճոխ, 2. պերճ. վսեմ», հոգեխառնություն (գրբ.) «ս. հոգու հետ հաղորդակցություն՝ մասնակցություն» - հոգեխառնություն (աշխ.) հոգով՝ հույզով՝ զգացմունքով խառնելը՝ տոգորելը» են։ Այս կարգի բառերը պատմականորեն իմաստափոխված բառեր չեն, ուստի և չպետք Է շփոթել այնպիսի բառերի հեա, ինչպիսիք են՝ ծախել (գրբ.) «սպառել», (աշխ.) «վաճառել», դեղ (գրբ.) «բույս», (աշխ.) «ճար» ևն։ Բերված գրաբարյան և աշխարհաբարյան համանուններից առաջինները, բնականաբար, չեն պատկանում արդի լեզվի բառապաշարին։
6. Աշխարհաբարյան բառեր
Այն բոլոր բառերը, որոնք չեն գործածվել գրաբարում (հին շրջանում), բայց գործածական են ժողովրդա-խոսակցական լեզուներում և մուտք են գործել մեր գրական լեզվի մեջ, ինչպես մատղաշ, ճզմել, ճղել, կկզել, մաճկալ (գրբ. մաճակալ) ևն։
7. Բարբառային բառեր
Այն բոլոր բառերը, որոնք գործածական են այս կամ այն բարբառում կամ բարբառախմբում ե չեն կարող դիտվել իբրև ժոզովրդա-խոսակցական լեզվի բառեր, բայց մտել են մեր գրական լեզվի մեջ և նրա բառապաշարի կայուն տարրը դարձել, ինչպես՝ չմուշկ, գետնաֆուշ, տհալ ևն։ Բառապաշարի այս դասակարգությունը ցույց Է տալիս, թե որ աղբյուրներից Է գոյացել մեր գրական լեզվի բառապաշարը, որպես մի ինքնուրույն ու միասնական համակարգ։ Եթե այդ համակարգը դիտեինք իբրև մի ավարտուն ամբողջություն և վերացականորեն համարեինք անշարժ, անփոփոխ ու փակ համակարգ, չնայած այդ կարգերին, մենք բոլորը ընդհանուր անվանումով կարող էինք կոչել արդի գրական հայերենի բառապաշար։ Սակայն, ինչպես ասացինք, լեգվի բառապաշարը առավել շարժուն ու փոփոխական է, քան լեզվի բոլոր մյուս բաղադրիչները։ Եվ այն աղբյուրները որոնք ձևավորել են մեր գրական լեզվի բառապաշարը, շարունակում են հարստացնել այն կամ փոխառությաններով (որոնք մերվում են մեր լեզվի բառապաշարին) կամ էլ առանձին ներթափանցումներով։ Այս ճանապարհով մեր լեզուն ոչ միայն համալրվում է գրաբարից, ժողովրդա-խոսակցական լեզվից, արևմտահայերենից՝ արևելահայերենը, արևելահայերենից՝ արևմտահայերենը, բարբառներից և զանազան լեզուներից կատարվող փոխառություններով (արևելահայերենը գերազանցապես ռուսերենի միջոցով, արևմտահայերենը՝ ֆրանսերենի, անգլերենի և այլ լեզուների), այլև ըստ հարկի գործածում է այդ աղբյուրներից առնվող բառերը զանազան գործառություններով (առավելապես գեղարվեստական գրականությունը՝ ստեղծագործական նպատակներով)։ Այս վերջին կարգի բառերը մնում են իբրե բարբառային, ժողովրդա-խոսակցական, գրաբարյան, օտարաբանություն,միջինհայերենյան (որոնք, ի դեպ, կարող էին առանձին շերտ կազմել, բայց մենք չառանձնացրինք, նկատի ունենալով դրանց քանակային նվազությունը)։ Այս ամենը կարևոր են բառարանի մեջ մտած բառերի հիշտ բնութագրության և դրան համապատասխան նշումներով օժտելու համար, ըստ որում այս կարգի բառերը հաճախ մեր գրական լեզվի մեջ հանդես են գալիս իբրև տարբերակներ՝ կազմելով գրական-ժողովրդական, գրական-բարբառային, արևելյան-ար ևմտյան, ժամանակակից-հին, հայերեն-օտարաբանություն զույգերը և, բնականաբար, այն բառերը, որոնք կազմում են զույգերի աոաջին շարքը, նշում չեն ստանում, մինչդեռ երկրորդներն ստանում են (ժղ, հին, օտրբ, են)։ Այս բնութագրությունները վերաբերում են հոմանիշային խմբերի մեջ մտնող տարբեր բառերին (ինչպես օր. կալամիջոց (գրական), կալոց (ժղ.), կալավախտ (գվռ.): Այս կարգի բնութագրումների համար ելակետը և չափանիշը ոչ թե պատմական մոտեցումն է, այլ ժամանակակից գրական հայերենի նորման, ուստի և վերը բերված դասակարգման մեջ տարբեր շերտերին պատկանող բառերը նշումներ չեն ստանում, իբրև մեր լեզվի սեփականությունը դարձած բառեր: Մինչդեռ սրանք, քանի դեռ չեն մերվել մեր լեզվի բառապաշարին, հանդես են գալիս որպես մեր լեզվի բառերի զագահեռներ կամ տարբերակներ, որոնք կարելի է որակել կամ որպես լեզվի զարգացման գործընթացի արտահայտություն, կամ լեգվի գործառական տարբերակների զուգահեռություններ, կամ էլ գեղարվեստական գրականության (ստեղծագործական լեզվի) պահանջներին բավարարող ոճական տարբերպկներ։ Այս տեսակետից մոտենալով, մեր գրական լեզվի մեջ գործածված և մեր բառարանի միջ մտած բառերը կարելի է բաժանել հետևյալ կարգերի։
- Միջուկային բառակազմ
- Տարբերակային բառակազմ
- Հոդակապային տարբերակներ
- Հնչյունափոխական տարբերակներ
- Հավելադրական բարդություններ
- Կեղծ գրական բառեր
- Ձևաբանական տարբերակներ
- Նորաբանական բազմազանություն