Ռուսերեն հայերեն բառարան, rus hayeren bararan
Կայքում զետեղված ռուսերեն-հայերեն բառարանը իրենից ներկայացնում է Ա. Ս. Ղարիբյան-ի Ռուս-հայերեն բառարանի օնլայն տարբերակը: Այն պարունակում է 85 000 բառահոդված և շուրջ 100 000 բառ և դարձվածք:
Հեղինակի կողմից
Բառարանի վրա սկսեցինք աշխատել 1950 թվականից՝ ունենալով մեր ձեոքի տակ հետևյալ աղբյուրները. 1. Հ. Դաղբաշյան, «Լիակատար ոուս֊հայերեն բաոարան», 1906 թ., 2. Ավդալբեկյան Թ., Սոտնիկյան Պ., Տեր-Մինասյան Երվ., Փոթեյան Վ.,
«Ռուս-հայերեն նոր բաոարան», 1933—1935 թթ. և «Толковый словарь русского языка» под.ред. проф. Д. Н. Ушакова (1934—1940 гг.).
1954 թվականից, երբ սկսվեց լույս ընծայվել Ռուս-հայերեն քառահատոր բառարանը, որ աննախընթաց երևույթ էր ռուս- հայերեն բառարանագրության պատմության մեջ, ձեռնարկեցինք դրա հիման վրա վերակազմելու նաև մերը: 1958 թվականից սկսած, երբ արդեն կար ռուսերենի գրական լեզվի 17-հատորանոց բառարանի մեծ մասը և հրատարակվում էր ռուսերեն քառահատոր նոր բառարանը (1954—1961 թթ.), ձեռնարկեցինք կրկին վերակազմելու մեր բառարանը: Բառարանը կազմելու ընթացքում օգտագործեցինք Ս. Մալխասյանցի «Հայերենի բացատրական բառարան»-ը, Հ. Գայայանի «Հոմանիշների բաոարան»-ը և մի շարք մասնագիտական բառարաններ:
Հայտնի է, որ բառարան, այն էլ երկլեզվյան բառարան կազմելու գործը աշխատատար է և ծանր, մեծ համբերություն և եռանդ պահանջող: Բարեխիղճ կազմողը ստիպված է ստուգելու և ո'չ մայրենի լեզվի, և' մայրենի լեզվի բոլոր բառերի նշանակությունները, եթե նույնիսկ շատերը դրանցից նրան քաջ հայտնի են: Այդ պատճառով էլ ընդարձակ բառարան կազմելու համար 15 տարին նվազագույն ժամանակ է: Թեև բառարան կազմելը շատ դժվար գործ է, բայց քննադատելը բավական հեշտ, որովհետև բառարանի նյութը ծավալով ու բովանդակությամբ այնքան բազմազան է, որ սխալ չգործելն անհնարին է: Մենք այդ նկատեցինք այնպիսի մեծարժեք բառարաններն օգտագործելիս, ինչպիսին են Ս. Մալխասյանցի և Ռուս-հայերեն քառահատոր բառարանները: Բառարանը կարելի է առարկայորեն քննադատել, երբ երկարատև գործածում ես թարգմանության կամ այլ բառարաններ կազմելու նպատակներով. առանձնապես խոցելի են մասնագիտական բառերի թարգմանությունները: Ուստի մենք մեզ մոտ ուղղել ենք մեր օգտագործած բառարաններում առկա անխուսափելի սխալները, սակայն չենք կարող երաշխավորել, որ մերը զերծ է մնացել սխալներից ու թերություններից, որոնք կարոդ են լինել և' մեր թերագիտությունից, և' օբյեկտիվ պատճառներից:
Օտար բառերի դիմաց փորձել ենք տալ մինչև 1964 թվ. եղած թարգմանությունները: Այն բառերը, որոնք հայերեն համարժեք չեն ունեցել, բայց դյուրընկալ են, թարգմանել ենք մեր կազմած հայերեն բառերով՝ միաժամանակ տալով օտար բառերը հայագիր: Սակայն մեր թարգմանությունը օրինականություն ստանալու համար պետք է հասարակության կողմից գործածվի և ընդունվի:
Կազմելու ընթացքում նպատակ ենք ունեցել առավել չափով բառեր զետեղել ի հաշիվ նրանց քերականական մշակումների, որ միահատոր բառարանի համար շքեղություն է: Այժմ ոոա-ազգային բառարանների մեջ քերականական նշումները և քերականական ձևերը հասցված են նվազագույնի: Մենք էլ չենք տվել գոյականների սեռականները և հոգնակիները, ածականների սեռացռւյց վերջավորությունները, բայերի խոնարհման անկանոն ձևերը, դերբայական ձևերը, որոնք քերականորեն կազմվում են հեշտությամբ: Դերբայական ձևերից տվել ենք միայն այնպիսիները, որոնք հայերենում կարող են արտահայտվել նաև ածականով, գոյականով և այլն: Այդ թերին լրացրել ենք բառարանի վերջում կցված հավելվածով:
ԲԱՌԱՀՈԴՎԱԾԻ ԿԱԶՄՈԻԹՅՈԻՆԸ ԵՎ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ԵՂԱՆԱԿԸ
1. Գլխաբառից անմիջապես հետո տրվում են քերականական նշումներ։ Գոյականների համար տրվում են ա. (արական), ի. (իգական), չ. (չեզոք), բայերի համար՝ կատ. (կատարյալ) և անկւաո. (անկատար) նշումները, մյուս խոսքի մասերի համար՝ իրենց անվան համառոտությունը (ած.— ածական, թվ.— թվական, դեր.— դերանուն, մկբ.— մակբայ, շ.— շաղկապ և ձ.— ձայնարկություն)։
2. Դրանից հետո տրված են գործածության բնագավառի, մասնագիտական կամ ոճական նշումներ, որոնցից հետո բառի թարգմանությունը։ Եթե բառն ունի մի քանի նշանակություններ, յուրաքանչյուրի թարգմանությունը տրվում է արաբական թվանշանից հետո (1. 2. 3. և այլն)։
3. Բառի թարգմանությունից և բացատրությունից հետո տրվում են օրինակներ հատկապես այն նշանակությունների համար, որոնք հեռանում են հիմնական իմաստից կամ` եթե կարիք է զգացվում թարգմանությունը հիմնավորելու։ Օրինակները բաղկացած են բառակապակցություններից, հազվագյուտ դեպքում նաև նախադասություններից, որոնք առնված են ռուսական գրավան նմուշներից։ Բառահոդվածի վերջում, եռանկյունուց հետո, տրվում է դարձվածաբանություն, որը թարգմանվում է կամ հայերենի համապատասխան դարձվածաբանությամբ կամ, ըստ հնարավորին, հայերեն մոտավոր բացատրությամբ։ Այն բառերը, որոնք միայն մեկ կամ երկու կապակցությունների մեջ են գործածելի, տրվում են առանց թարգմանության երկու՝ միմյանցից զատված կետերից հետո, դարձվածքների մեջ։
4. Բայերի անկատար ձևերը հղվում են կատարյալ ձևերին, ինչպես ընդունված է ռուսերեն քառահատոր բացատրական բառարանում։
5. Բառահոդվածում բառի թարգմանության առաջ փակագծերի մեջ ռուսերեն լեզվով հաճախ տրվում են գլխաբառի տվյալ նշանակության հոմանիշները։ Նման բան ընդունված չի եղել ռուս-հայերեն բառարանագրության մեջ, սակայն լայն չափով տարածված է ժամանակակից երկլեզվյան բառարաններում։ Դա հնարավորություն է տալիս խուսափելու բազմաթիվ «տես»-երից, որոնք դժվարացնում են բառարանի օգտագործումը և ձգձգում բառի նշանակությունը գտնելու որոնումները։ Դա լավագույն միջոցներից է նաև բառը ընթերցողի հիշողության մեջ տպավորելու համար։ Ցանկացողները, սակայն, կարող են այդ հոմանիշ բառի տակ գլխաբառի տվյալ նշանակության մանրամասնություններին ավելի հանգամանորեն ծանոթանալ։
6. Տեղ շահելու համար բառերի կամ նրանց անփոփոխ մասերի փոխարեն դրել ենք ալիքագիծ (тильда ~), իսկ բառը թեք գծով բաժանել անփոփոխ և փոփոխական մասերի։ Եթե ալիքավոր գծից հետո վերջավորություն չկա, ապա նա փոխարինում է ամբողջ գլխաբառին, իսկ եթե կա, ուրեմն նա փոխարինում է գլխաբառի անփոփոխ մասին, որի վրա պետք է ավելացնել ալիքագծից հետո տրված վերջավորությունը։
Եթե նկատի առնվեն մեր այս բացատրությունները, ապա բառահոդված կարդալը բոլորովին դյուրին կլինի. օրինակ' твёрд/ый ած. 1. (жёсткий) պինդ, կարծր, ~ ое тело կարծր մարմին, պինդ մարմին. ~ грунт կարծր հողագետին....
Տեքստի ալիքագիծ ունեցող ռուսերեն կապակցությունները պիտի կարդալ. твёрдое тело, твёрдый грунт.
7. Բառի վրա դրված երկու շեշտը ցույց են տալիս, որ նա օգտագործվում է երկու շեշտադրութամբ. Օրինակ' синонИ́миЯ́.
8. Հռոմեական թվանշանները, որոնք դրվում են գլխաբառից անմիջապես հետո և իրենց կողքին կետ չունեն, ցույց են տալիս համանուն բառեր։
9.Տեղ շահելու նպատակով հոմանիշ լրացումները հաճախ միմյանցից անջատել ենք բութով։ Դրանք օգտագործելու նպատակով պետք է յուրաքանչյուր հոմանիշ լրացումն ընդհանուր լրացյալի հետ վերցնել առանձին. օրինակ՝ скоблёные брёвна կեղևները քերված՝ կլպած գերաններ։
Թարգմանությունն օգտագործելիս պետք է կարդալ հետևյալ կերպ.
կեղևները քերված գերաններ.
կեղևները կլպած գերաններ։
10. Նույն նպատակով բառարանում սովորաբար չեն զետեղված սոսկ կրավորականություն արտահայտող բայաձևերը, որոնք կազմվում են ներգործական ձևերից ся (сь) ածանցի օգնությամբ։ Զետեղված են ся (сь) ածանց ունեցող այն բայերը, որոնք ցույց են տալիս չեզոք, փոխադարձ, անդրադարձ գործողություններ. օրինակ` СМЕЯТЬСЯ, БОРОТЬСЯ, ВОСПОЛЬЗОВАТЬСЯ և այլն: Եթե ся (сь) ածանց ունեցող բայն ունենում է նաև կրավորական գործողություն արտահայտելու իմաստ (օրինակ' БРАТЬСЯ, БРОСАТЬСЯ), ապա բոլոր նշանակությունների վերջում, տրվում է վերջին նշանակության համարաթիվը, ապա կրավ. նշումը և հղվում ներգործաձև բային։
11. Նույն նպատակով ица, ница, ка, ша և նման ածանցներով կազմվող իգական սեռի անձ ցույց տվող գոյականները, որոնք հայերենում թարգմանվում են համապատասխան գոյականներով և ուհի ածանցով, մեծավ մասամբ չեն զետեղված բառարանում, նկատի ունենալով նրանց կազմության և ըմբռնման հեշտությունը (օրինակ' БОГОХУЛЬНИК-ГБОГОХУЛЬНИЦА, БОРТНИК— БОРТНИЦА, ИНСПЕКТОР—ИНСПЕКТОРША): Այդ մասին ցուցում կա քերականության հատվածում։
Բառի նշանակություններն իսկությամբ անսպառ են, քանի որ բառերն օգտագործվում են և՛ ուղղակի, և՛ փոխաբերական, այլև շատ նվազ գործածական իմաստներով։ Մենք աշխատել ենք թարգմանել ռուսերեն բառի բոլոր հիմնական իմաստները, սակայն հավակնություն չունենք կարծելու, որ դա միշտ էլ հաջողվել է:
Ուստի սիրով կընդունենք մեր ընթերցողների այն դիտողությունները, որոնց նպատակը կլինի օգնել մեզ՝ գործի թերությունները վերացնելու համար:
Բառարանում հավելվածաբար տրված են ռուսերենի համառոտ քերականությունը և նրա հիմնական առանձնահատկությունները հայերենի համեմատությամբ, ինչպես և, իբրև տեղեկատու, անկանոն հոլովման ու խոնարհման աղյուսակներ: